Trong tất cả sự đa dạng (vì thấu cảm là về cảm xúc - vốn phức tạp), thấu cảm rất dễ “đội lốt” một định nghĩa, một cách hiểu không hẳn là bạn ấy. Theo đúng phong cách “Dân ta phải biết sử ta, cái gì không biết thì tra gu-gồ (Google ấy)”. Chúng mình thử dịch Empathy và Sympathy sang tiếng Việt. Hai từ tuy mang định nghĩa khác nhau hẳn hoi lại khoác một lớp áo Việt giống hệt. Nếu phiên dịch cũng sai thế, thì liệu có những hiểu nhầm gì khác về thấu cảm? Chúng mình phải mau mắn, cùng bạn, giải mã những lệch lạc về thấu cảm đi thôi.

À, trước hết phải report cái kết quả sai quá sai này đã!

Hiểu nhầm #1: Thấu Cảm là Đồng Cảm

Trước nhất, hai khái niệm này có thật sự giống nhau? Theo bạn, thấu cảm và đồng cảm nói về điều gì? Cách phân biệt chúng ra sao?

Thấu cảm trước tiên đến từ việc tiếp thu quan điểm của người đối diện, không một chút phán xét. Sau đó ta nhận diện cảm xúc mà họ đang trải qua và kết nối với họ, thông qua cảm xúc này. Không ít lần, khi chúng mình nghe về một câu chuyện buồn nào đó, sự an ủi, thôi thúc, mong muốn làm ai cảm thấy tốt hơn, trực trào ngay miệng.

Nó bỏ luôn vì biết mình sẽ không cạnh tranh nổi với mấy thiên tài đã từng chạm trán.

Nó không đứng dậy nữa vì nhận ra đời nó quá nhiều sự vấp ngã, mưa nào mà hông tạnh, nhưng sao đời nó cứ toàn lỗi lầm thế, vậy thôi, không dậy nữa, nằm im luôn.

Nó lao vào công việc ngày 8 tiếng, làm thêm mấy dự án bên ngoài, nó chạy chạy mãi trên con đường kiếm tiền, kiếm hạnh phúc, rồi nó gục ở tuổi đôi mươi.

Những lời nói tưởng chừng an ủi kia thật ra chỉ là cách bọc đường một viên thuốc đắng, mà thuốc thì kiểu gì bạn cũng uống, vậy sao phải che đậy nó để rồi mình khó chấp nhận sự đắng, chỉ còn quen sự ngọt.

Thấu cảm thật ra là như vầy… bạn chui vào cái hố sâu hun hút cùng người khác. Bạn lột bỏ những lớp ngoài cùng và để lộ mấy cái xấu xí của bản thân, sau đó kết nối với cái xấu xí của người kia. Chỉ thế thôi.

Còn Đồng Cảm thì sao? Đó là bản thân nghĩ rằng mình có thể đồng điệu với cảm xúc người khác.

Nhưng chỉ dừng lại ở đó, vì bạn nghĩ mình đồng điệu nên bạn nghĩ mình hiểu, mình có thể tìm giải pháp cho một tình huống của ai đó mà. Kết nối ấy có lẽ không vững chãi và thậm chí còn hơi vô tâm, hơi khó hiểu đối với người khác cơ.

Từ kết nối của thấu cảm, bạn muốn giúp đỡ họ bằng hành động cụ thể, rõ ràng chứ không dừng lại ở việc kết nối cảm xúc. Đó là khi ta động lòng trắc ẩn.

Vì vậy, trước khi nói “Cố lên”, hãy nói “Tau hiểu mầy...” và ôm người kia thôi.

Hiểu nhầm #2: Thấu cảm chỉ xảy ra khi từng trải qua hoàn cảnh đó?

Con người có khuynh hướng thấu cảm với người có hoàn cảnh sống, ngoại hình, cách hành xử... giống họ. Xu hướng này dễ dẫn đến thiên kiến thấu cảm (empathy biases), hay nhiều nghiên cứu còn gọi là hiện tượng "chúng ta" và "bọn họ" (Cikara et al., 2014). Khoảng cách thấu cảm sẽ càng gia tăng khi bạn phải với kết nối với một người đến từ tôn giáo, văn hóa hay chủng tộc khác bạn.

Nhiều nghiên cứu chứng minh rằng con người thường thấu cảm khó hơn với những người không phải là "chúng ta":

1. Nhóm thuộc chủng tộc người gốc Hoa sẽ thấu cảm với nỗi đau của người chung nhóm hơn so với nhóm thuộc chủng tộc người da trắng (Xu and Han, 2009);

2. Ở hai lập trường khác nhau trên chiến trận, con người ta có thể cảm thấy có lỗi nhiều hơn khi làm hại thường dân vô tội so với việc bắn hạ binh lính của phe đối diện, vốn cũng chỉ là một mạng người khác (Molenberghs et al., 2015);

3. Những nhân viên y tế sẽ cảm thấy thấu cảm hơn, cũng như chủ động kê thuốc điều trị hiệu quả hơn cho bệnh nhân có cùng màu da với họ (Drwecki et al., 2011).

Trở về với định nghĩa ban đầu, thấu cảm là hiểu đủ rõ và đủ sâu cảm xúc của người khác. Sự thấu hiểu này không nhất thiết đến từ trải nghiệm của bản thân (vì đa phần chúng có thể đến từ thiên kiến có sẵn) mà có thể đến từ sự tưởng tượng của bạn.

Nhưng thật sự thì điều ấy có khả thi, và nếu chỉ tưởng tượng thì làm sao ta tiến đến thấu cảm được?

CÓ ĐẤY.

Bạn có thể liên hệ cảm xúc của người khác đến một trải nghiệm khác mà bạn đã từng trải qua cho bạn cảm xúc tương tự.

Hồi trước, bọn mình có nuôi một chú chó đen, tên Mực. Với đám nhóc lúc ấy chỉ biết bay nhảy và hồn nhiên mà sống, Mực là cả một chiến hữu xịn sò để chơi đuổi bắt rồi ôm nhau lăn xuống mương.

Một ngày mưa tầm tã. Mực không chạy được nữa. Cậu nằm một góc nhà, co ro lại. Bọn mình lo chứ, thấy Mực cứ thở hổn hển như hớp chút không khí đặc quánh lại trong nhà, lo đến phát khóc. Dù tụi nhỏ chưa mất ai bao giờ trong cái cuộc đời dài cỡ chưa quá mười đầu ngón tay, hai đứa biết lần đầu này sẽ buồn lắm. Giống lần ông anh họ đốt con rô-bốt của hai đứa, hay khi cha mẹ lên tỉnh cả tuần, để tụi nhỏ lại với ông bà ấy. Chắc sẽ đau, sẽ cảm thấy mất mát cỡ đó hoặc hơn.

Xong sau khoảng một tuần, bọn mình nghe cha mẹ nói về căn bệnh gì đấy của Mực. Tội cậu chiến hữu của hai đứa lắm vì cứ phải gắng gượng mãi. Thế là tụi trẻ gật đầu, nói với cha mẹ tiễn Mực về thiên đường cún đi, để em lại chơi đuổi bắt tiếp với bạn bè. Tối đó hai đứa ôm nhau khóc thét, nhưng ít nhất... Mực vui rồi.

Với tụi nhóc thò lò mũi xanh, rất hiếm khi chúng trải qua một mất mát nào đó quá lớn. Thế nên, chúng phải liên tưởng đến một sự mất mát tương đương mà chúng từng trải qua để thấu cảm được với Mực.

Tuy sinh ra trong thời bình, bạn có thể thấu cảm với những người tị nạn - chiến tranh chứ? Bạn có thể liên tưởng đến một sự kiện đầy bất công, không do bạn, nhưng lại đảo lộn hoàn toàn cuộc sống của bạn? Tuy sinh ra trong một gia đình khá giả, bạn có thể thấu cảm với những người có hoàn cảnh khó khăn? Bạn có thể liên tưởng đến một sự kiện với quá ít lựa chọn, với quá ít tài nguyên trong tay? Tuy sinh ra là đàn ông, bạn có thể thấu cảm với những người phụ nữ chịu bất công nơi làm việc? Bạn có thể liên tưởng đến một sự kiện với quá ít quyền hạn, không mấy người chịu lắng nghe, và mọi nỗ lực đều bị cho qua?